Χάννα Άρεντ: ΕΝΤΟΣ ΤΟΠΟΥ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΥ.

Είχα τη χαρά να απολαύσω σε avant première, στο Ινστιτούτο Γκέτε, το νέο έργο της σκηνοθέτιδας Μαργκρέτε φον Τρόττα για την Χάννα Άρεντ, την Γερμανο-αμερικανο-εβραία θεωρητικό της πολιτικής και φιλόσοφο (1906-1975). (προβάλλεται ήδη στους κινηματογράφους). Η ταινία αφορά κυρίως την κάλυψη της δίκης του διαβόητου Ναζί εγκληματία Άϊχμαν, το 1963 στο Ισραήλ, από την Χάννα Άρεντ για λογαριασμό του New Yorker. Προετοιμασμένη ν΄αντικρύσει μια δαιμονική προσωπικότητα, είδε με έκπληξη ένα ανθρωπάκι, έναν θλιβερό, μέτριο γραφειοκράτη που επικαλείτο ότι “έκανε απλώς τη δουλειά του” και ότι ήταν “υποχρεωμένος από τον όρκο που είχε δώσει ως υπάλληλος να εκτελεί διαταγές”. Από τις διαπιστώσεις και τούς στοχασμούς της κατά την πορεία αυτής της δίκης, γεννήθηκε μια σειρά άρθρων στο New Yorker με τίτλο “Η κοινοτοπία του κακού” (the banality of evil”) και το ομότιτλο βιβλίο. Η βασική της θέση είναι ότι οι ένοχοι για τα αδιανόητα ναζιστικά εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας στην πλειοψηφία τους δεν ήταν οι διάβολοι με τα κέρατα, αλλά “συνηθισμένοι” άνθρωποι -κάτι πολύ πιο τρομαχτικό. Συνηθισμένοι άνθρωποι που αποποιήθηκαν την βασική λειτουργία του ανθρώπου: την κριτική σκέψη. Ακόμη, διαπίστωσε, και είχε το θάρρος να το πει, ότι υπό τις συνθήκες γενικευμένης ηθικής εξαχρείωσης που καθιστούσαν την αντίσταση εξαιρετικά δύσκολη, αρκετοί ηγέτες εβραϊκών κοινοτήτων, μέσα στο γενικό κλίμα νομοταγούς συμμόρφωσης προς την εξουσία, δεν μπόρεσαν να προστατεύσουν κάπως τους πληθυσμούς.

Το “αιρετικό” κείμενο προκάλεσε θύελλα διαμαρτυριών. Από την εβραϊκή κοινότητα, από το κράτος του Ισραήλ και από σοβαρούς διανοούμενους. Έχασε φίλους αγαπητούς, έλαβε απειλητικά ανώνυμα γράμματα, κινδύνευσε η θέση της στο Πανεπιστήμιο. Κατηγορήθηκε για “προσπάθεια δικαιολόγησης” του Άϊχμαν, για έλλειψη συμπόνοιας προς τα θύματα του Ολοκαυτώματος. Τη Χάννα Άρεντ, αυτήν, που είχε βοηθήσει έμπρακτα τόσους κυνηγημένους και είχε και η ίδια την εμπειρία του στρατοπέδου. Ένας φίλος της την ρωτάει “μα δεν τον αγαπάς καθόλου τον λαό σου;” Η απάντηση: “Ξέρεις ότι δεν αγάπησα ποτέ κανέναν λαό. Γιατί ν’αγαπήσω τους Εβραίους; Αγαπώ μόνο τους φίλους μου. Αγαπώ εσένα”. (Ας τ’ ακούνε οι λαϊκιστές!)

Τι μας αφορούν αυτά σήμερα; Σήμερα στον τόπο μας δυστυχώς η “κοινοτοπία του κακού” είναι διάχυτη. Καθημερινά συναναστρεφόμαστε συνηθισμένους ανθρώπους, τους διπλανούς μας, τους γείτονές μας, κατά τα άλλα λογικούς, ίσως και συμπαθείς, που γλυστρούν όλο και περισσότερο προς τον ρατσισμό κάθε είδους. Προς τις βολικές απαντήσεις εις βάρος της κριτικής σκέψης και της προσωπικής ευθύνης. Η νοοτροπία τού “αποδιοπομπαίου τράγου” έχει γίνει κυρίαρχο ρεύμα. Το ότι αυτή η ηθική κατάπτωση δεν συγκρίνεται με τη Γερμανία του ’40 δεν πρέπει να μας καθησυχάζει.

σκίτσο του Δημ. Χατζόπουλου (ΝΕΑ)

Και οι άνθρωποι με την κριτική σκέψη τί κανουν; Η ταινία αναπαριστά μιαν εποχή όχι και τόσο μακρυνή, την εποχή της γραφομηχανής και των δύσκολων υπεραστικών τηλεφώνων, και αυθόρμητα την συγκρίνουμε με τη σημερινή μας εποχή του Internet και του Skype, που τα θεωρούμε ήδη αυτονόητα. Πόσο διαφορετικά είναι όλα, αλλά και πόσο ίδια. Παρά τις ασύγκριτες δυνατότητες επικοινωνίας που έχουμε σήμερα, ωστόσο και τώρα όπως και τότε, οι περισσότεροι άνθρωποι προτιμούν την βολική σκέψη του “άσπρου-μαύρου”. Και στην εποχή της Άρεντ και σήμερα λίγοι είναι οι άνθρωποι που μπορούν να κάνουν διάκριση ανάμεσα στην κατανόηση ενός φαινομένου και στη δικαιολόγησή του. Ωστόσο για να πολεμήσεις αποτελεσματικά τον εχθρό πρέπει να τον καταλάβεις. Πρέπει να καταλάβεις ότι οι Χρυσαυγίτες δεν είναι ο διάβολος μεταμορφωμένος, αλλά θλιβερά ανθρωπάκια. Να κατανοήσεις τα κίνητρα των εφήβων που πυκνώνουν τις τάξεις τους. Τις νοσηρές φοβίες αλλά και τους πραγματικούς φόβους των ψηφοφόρων τους. Η κατανόηση δεν οδηγεί στην επιείκεια. Το αντίθετο. Οδηγεί στη πιο αποφασιστική τιμωρία των απεχθών εγκλημάτων, αλλά είναι και ο μόνος δρόμος για την ιδεολογική τους εξουδετέρωση. Για να μην γίνει το κακό ακόμα πιο κοινότυπο.

Μελίττα Γκουρτσογιάννη